'Chủ nghĩa xã hội thị trường' cũng được dùng để nói về các chủ trương kinh tế của các quốc gia áp dụng mô hình theo kiểu Liên Xô cũ (Soviet-style economy) khi các chủ trương này được áp dụng kèm theo những yếu tố của 'cơ chế thị trường' vào trong một nền kinh tế kế hoạch mệnh lệnh trung ương. Trong khuôn khổ này, "chủ nghĩa xã hội thị trường" đã được thử nghiệm vào những thập niên 1920 ở Liên Xô cũ như chính sách 'Kinh Tế Mới' (New Economic Policy hay NEP), nhưng không lâu sau đó đã bị từ bỏ. Sau này, những thành phần của "chủ nghĩa xã hội thị trường" được đưa vào Hungary và có cái tên lóng là 'cộng sản gu-lát' (goulash communism), Tiệp Khắc và Nam Tư (xem Titoism tạm dịch 'Chủ nghĩa Ti-tô') trong những thập niên 1970 và 1980. Hiện tại ở Lào và Việt Nam cũng tự gọi mình là theo hệ thống 'kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa'. Liên bang Xô Viết cũ cũng đã cố gắng đưa hệ thống kinh tế 'xã hội chủ nghĩa thị trường' trong các nỗ lực cải cách perestroika dưới thời Tổng bí thư Mikhail Gorbachev. Trong những giai đoạn về sau, cũng có nhiều thảo luận trong giới lãnh đạo cấp cao nhất về vai trò của chính phủ trong việc hình thành một thể chế kinh tế xã hội chủ nghĩa thị trường; tuy nhiên dường như các nhà lãnh đạo chính trị không đạt được thỏa thuận được đâu là ranh giới giữa 'chủ nghĩa xã hội' và đâu là ranh giới của 'cơ chế thị trường' trong mô hình kinh tế mới mẻ này.

Trong lịch sử, những dạng 'chủ nghĩa xã hội thị trường' như thế này đã thử cố gắng duy trì quyền nắm giữ của nhà nước trong tất cả mọi ngành đỉnh cao (mũi nhọn) của nền kinh tế như công nghiệp nặng, năng lượng, hạ tầng trong khi phân cấp phân quyền cho địa phương nhiều tự do, quyền hạn hơn trong việc quyết định những mặt còn lại theo cơ chế thị trường yêu cầu. Những hệ thống 'xã hội chủ nghĩa thị trường' kiểu này cũng cho phép hình thành sở hữu tư nhân và doanh nghiệp tư nhân trong lãnh vực dịch vụ và những ngành kinh tế thứ cấp khác. Thị trường dạng như thế đã được cho phép thử nghiệm để xác định giá của các mặt hàng tiêu dùng và nông sản, và nông dân được cho phép bán một phần hoặc toàn bộ sản lượng canh tác ra ngoài thị trường mở (open market) và được giữ lại một phần hoặc toàn bộ lợi nhuận như là một động lực kích thích họ gia tăng sản lượng và cải tiến quy trình sản xuất.

Kinh tế thị trường theo hướng xã hội chủ nghĩa

Đây không phải là chơi chữ mà là một khái niệm khác biệt rõ rệt với 'chủ nghĩa xã hội thị trường'. Trải nghiệm của Trung Quốc với chủ nghĩa xã hội mang đặc điểm Trung quốc (Chủ nghĩa xã hội đặc sắc Trung Quốc) thường được đề cập đến như là 'kinh tế thị trường theo hướng xã hội chủ nghĩa' trong đó những ngành kinh tế đỉnh cao mang tính thống lĩnh vẫn được nhà nước nắm giữ, nhưng một phần khá lớn của cả kinh tế nhà nước và kinh tế tư nhân được điều phối bởi những cung cách giống như thị trường tự do, bao gồm 1 thị trường chứng khoán dùng để trao đổi các cổ phiếu và chứng chỉ quỹ. Theo mô hình này, thị quy tắc trường tự do sẽ điều tiết 'phần lớn' các hoạt động kinh tế, trừ những công tác kế hoạch mang tính chất hoạch định tầm vĩ mô, như vậy cơ chế thị trường sẽ quyết định những hoạt động kinh tế vi mô riêng lẻ cho từng công ty tư nhân hoặc công ty nhà nước. Mô hình này bao gồm một số lượng đáng kể (?%) các công ty tư nhân hoạt động lấy lợi nhuận là động lực, nhưng bị giới hạn ở lãnh vực hàng tiêu dùng và dịch vụ.[15]

Hệ thống kế hoạch hóa trung ương mệnh lệnh bao gồm những chỉ tiêu về sản xuất và quô-ta về sản lượng đã được thay thế bằng cơ chế thị trường trong phần lớn nền kinh tế, tuy rằng những tổng công ty nhà nước vẫn phải chịu ảnh hưởng của các chỉ tiêu do nhà nước ấn định.[16] Một trong những thay đổi giữa hệ thế thống cũ (kinh tế hoạch định tập trung) và hệ thống kinh tế 'thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa' là sự cổ phần hóa các công ty nhà nước hoặc các định chế nhà nước nhưng nhà nước vẫn trực tiếp quản lý hơn 150 tổng công ty sau khi đã cổ phần hóa.[17] Đến cuối năm 2008, 3 tập đoàn lớn nhất Trung Quốc đã trở nên năng động hơn và đóng góp rất nhiều cho ngân sách nhà nước,[18][19] cùng với lãnh vực kinh tế nhà nước đã dẫn đầu quá trình phục hồi tăng trưởng kinh tế trong năm 2009 sau cú sốc của khủng hoảng tài chính.[20]. Tuy nhiên những chương trình kích cầu kinh tế có phần ưu đãi thành phần kinh tế nhà nước và kiểm soát lỏng lẻo quá trình bơm vốn kích cầu đã khiến nợ xấu trong toàn hệ thống tăng vọt những cuối năm 2011, cộng với lạm phát phi mã, đã khiến cho nền kinh tế Trung quốc lớn thứ 2 thế giới lâm vào khủng hoảng và mất ổn định.

Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam cũng đã theo đuổi những cải tổ theo hướng thị trường từ năm 1986, với kết quả là một nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, một hệ thống dùng những lực điều tiết của thị trường để phân phối chủ yếu là hàng tiêu dùng sản xuất bởi các công ty nhà nước, các hợp tác xã và các công ty tư nhân.

Những người ủng hộ hệ thống kinh tế 'thị trường (định hướng) xã hội chủ nghĩa' lập luận dựa trên các khía cạnh của lý thuyết Mác-xít, nhận định rằng một nền kinh tế xã hội chủ nghĩa có kế hoạch hóa tập trung chỉ có thể hình thành bằng cách cho phép thành lập một nền kinh tế thị trường hàng hóa và để tự nó phát triển đến mức độ cao nhất và khi hoàn thành vai trò lịch sử của nó thì sẽ từ từ chuyển hóa sang kinh tế kế hoạch tập trung.[21] Họ lập luận rằng nền kinh tế của Liên Xô (cũ) và những quốc gia theo Liên Xô (cũ) đã cố gắng chuyển đổi từ một nền kinh tế tự nhiên sang một nền kinh tế kế hoạch tập trung bằng những mệnh lệnh hành chính, mà không chuyển tiếp qua giai đoạn phát triển nền kinh tế thị trường. Những người ủng hộ hệ thống 'kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa' này đã cố gắng tách ra đứng riêng biệt với những người chủ trương 'kinh tế xã hội chủ nghĩa thị trường' và cho rằng những người chủ trương 'kinh tế xã hội chủ nghĩa thị trường' đã tin vào cơ chế thị trường là cơ chế duy nhất đưa nền kinh tế tiến lên Chủ nghĩa Xã hội vì lý do kinh tế kế hoạch tập trung là không hiệu quả và cũng không ai thích làm.[21]